در نقد کلاس بی پرسش ِ پرسش

کارل مارکس را می شناسید. فیلسوف و از بنیانگذاران جامعه شناسی، نویسنده ی کتابهای سرمایه، نقد اقتصاد سیاسی، ایدئولوژی آلمانی و ....

سید جواد طباطبایی را هم احتمالا می شناسید. پژوهشگر فلسفه و تاریخ و سیاست و نویسنده ی کتابهای در جدال قدیم و جدید، دیبیاچه ای بر نظریه انحطاط ایران و ...  

نام موسسه ی پرسش را هم شنیده باشید شاید. موسسه ای که چندی است تاسیس شده و کلاسهای گوناگونی مربوط به علوم انسانی برگزار می کند. 

وقتی این سه (مارکس، سید جواد طباطبایی، پرسش) را کنار هم بگذاریم نتیجه می شود یک عدد کلاس درباره ی مارکس که به استادی سید جواد طباطبایی در موسسه ی پرسش برگزار می شود.

گذشته از مبارک بودن حرکت موسسه ی پرسش در هر حال و اعتراف به جمله ی شریفه ی "کاچی بهتر از هیچی" نکات تناقض آمیزی در این {به اصطلاح} کلاس هست که خوبی های آن را هم از جلوه می اندازد و من به عنوان کسی که دو ترم این کلاس را درک کرده است، تصور کردم که شاید بیان این نکات خالی از فایده نباشد.

کلاس یعنی چه؟

وقتی اسم کلاس به گوشم می خورد، تصویر تعدادی صندلی یا نیمکت در ذهنم می آید و یک معلم که حرف می زند و آدم هایی نشسته بر روی صندلی که گاه گوش می دهند و گاه چیزی می پرسند و گاهی با هم حرف می زنند.

اما وقتی وارد {به اصطلاح} کلاس سید جواد طباطبایی شوید، اولین نکته ای که جلب توجه می کند سکوت مطلقی است که همه جا را فراگرفته و جز با صدای اوستاد شکسته نمی شود. شاید چنین وضعیتی برای خیلی ها عادی به نظر برسد اما استقبال کردن استاد از چنین وضعیتی دیگر عادی نیست. معمولا در کلاسها، معلم هر چند دقیقه یکبار یا حداقل در پایان کلاس از حاضران می پرسدکه آیا سوالی دارند یا نه؟ و بارها اتفاق افتاده است که هیچ حرفی گفته نشود و کلاس به همان صورت متکلم وحده بماند. در چنین حالتی است که مسئله عادی می شود و اگر قرار بر متهم کردن باشد مستمعانند که متهم می شوند به بر سر ذوق نیاوردن صاحب سخن.(البته همه ی اینها در صورتی است که صاحب سخن حرفی برای گفتن داشته باشد و ما با یک کلاس اجباری روبرو نباشیم!)

اما اینجا از این خبر ها نیست. وقتی کلاس شروع می شود احساس میکنی که آمده ای تا برایت نواری در ضبط صوت بگذارند و آنرا روشن کنند. خصوصا که {اوایل} جمعیت زیاد کلاس مانع دیدن استاد می شود و بلندگو های نصب شده در کلاس این احساس را تقویت می کنند. مضاف بر اینکه وقتی یک جلسه را نمی آیی و صرفا به فایل ضبط شده گوش می دهی حس نمیکنی چیزی را از دست داده ای. استاد حرفهایش را می زند و گاهی در چشمان و خنده های حاضران تاییدیه ای میگیرد و به کارش ادامه میدهد.

جالب اینجاست که در این کلاس بیشترین واژه هایی که تکرار می شوند، نقد است و اعتراض و ...(از زبان مارکس البته). و جالبتر می شود وقتی به این فکر میکنی که اسم موسسه ای که در آن نشسته ای یرسش است و خیلی جالبتر می شود اگر عنوان تعدادی از کتابهای شخصی که موضوع کلاس است-یعنی مارکس- را مرور کنیم:

نقد اقتصاد سیاسی یا گروندریسه

ایدئولوژی آلمانی(نقد فلسفه ی مدرن آلمان و نقد سوسیالیسم آلمانی)

نقد قوانین مطبوعات پروس

نقد فلسفه ی حق هگل(و دیگر نقد های مربوط به هگل)

آنتی شلینگ (نقد تلاشهای اخیر ارتجاع علیه فلسفه ی آزاد)

نقدی بر پیشنویس 1891 برنامه ی سوسیال دموکراسی

نقد برنامه ی گوتا

نقدی به وقایع کریمه

نقدی به نطق اخیر پالمرستون

نقدی به قضیه ی کریمه

خانواده ی مقدس یا نقد انتقاد نقاد(علیه برونوباوئر و شرکا)

و ...

سوال بی کلاس، کلاس بی سوال

سوال ها را می توان چند دسته کرد: معمول ترین نوع آن سوال واقعی و پرسشگرانه است که جهت فهم بهتر {یا اساسا فهم} مطالب گفته شده، پرسیده می شود. کاملا مربوط به بحث است و اهمیت آن بیشتر برای پرسشگر است تا استاد.(خصوصا استادی که فهم مخاطب، چندان برایش اهمیت ندارد!)

اسم نوع دوم را می توان عالمانه گذاشت. به بحث نسبتا مربوط است و معمولا ناشی از اطلاعات فرابحث پرسشگر است که به تلاش وی به نوعی به بحث مربوط شده است. در واقع گاهی صرفا حرف زدن در کلاس و نوعی اطلاع رسانی است که به صورت سوال گفته می شود فقط. فایده ی آن هم بیشتر برای استاد(خصوصا اگر بخواهد چیزی بیفزاید) و دیگر حاضران است تا پرسنده. به آن اظهار فضل نیز می گویند!

سوال بی کلاس سوالی است که اساسا بی ربط است و معمولا ناشی از در باغ نبودن یا اهداف خاص پرسشگر است. مجادله بر انگیز است و نه برای پرسشگر فایده دارد و نه استاد و نه حاضران! البته همه ی اینها در صورتی است که استاد کلاس (و گاه دیگر حاضران) نیز به بحث دامن بزنند و متوجه بی ربط و بی کلاس بودن آن نباشند.

پاک کردن صورت مسئله

فکر کردم که شاید ترس از سوال بی کلاس، آن هم در این مکان پرجمعیت است که کلاس را بی سوال می کند. بعد یاد جمله ی شریفه ی دیگری افتادم: "هر گاه نتوانستی مسئله ای را حل کنی، صورت مسئله را پاک کن!"

حالا استاد میتواند بگوید که اینجا اصلا کلاس نیست که با چنین مسئله ای روبرو باشد. درسگفتار است و درسگفتار یعنی سخنرانی. سخنرانی هم یعنی اینکه یک نفر متکلم وحده که من باشم بیاید و حرف بزند و بقیه هم گوش کنند.

اما چه کسی نمیداند که در پایان هر سخنرانی (حتی اگر در سالنی هزار نفری هم  برگزار شود و همه ی صندلی های آن هم پر باشد) بخشی هست به نام پرسش و پاسخ که حداقل یک چهارم زمان سخنرانی برای آن وقت در نظر گرفته می شود.

اساسا بخش عمده ی فایده ی سخنرانی به همان دقایق آخر بحث و گفتگوی آن است. به زبان علمی می توان گفت در این دقایق تقریبا یک جهان سه پوپری شکل میگیرد. جهانی که بتوان در آن چند دقیقه ای به نقد و ارزیابی ایده ها پرداخت. فواید این جهان را دیگران بهتر از من میدانند.

سوال چرا؟

از همه ی این حرفها که بگذریم همانطور که در تقسیم بندی سوالها اشاره شد، بیشتر سوالها (روی کاغذ دو سوم و در واقع خیلی بیشتر) مفید و مربوط به بحث هستند و به گفته ی کسانی که تجربه ی تدریس دارند، به استاد هم کمک می کند.

همه ی این کارها باعث پویایی فضای کلاس و به کار افتادن بیشتر افکار حاضران می شود. حتی اگر هیچ کس، هیچ سوالی نپرسد، باز هم همین امکان نقد و پرسشی که در ذهن مستمعان هست، سخن گوینده را شنیدنی تر می کند. آدمها متوجهند که می توانند به همه ی حرفهایی که گفته می شود شک کنند(به صورت عملی، نه اینطور که مثلا فلانی گفت شک کردن کار خوبی است!) و این شک را در کلاس به اشتراک بگذارند. این قطعا یعنی فعال شدن فکر آدمی و تفکر نقاد. پس حداقل اتفاقی که در یک کلاس بی سوال می افتد جلوگیری از پیامد های مثبتی است که گفتم.

البته شاید پرسش و پاسخ ها همیشه {ظاهرا} مفید نباشند، اما لازم است، به این دلیل که ما بایددر این جوامع کوچک گفتگو کردن را تمرین کنیم. در این تمرین هم مخاطب می آموزد که چگونه روی بحث فکر کند و در آن مشارکت کند و هم استاد یاد می گیرد که چگونه بگوید و چه چیز را بگوید و چه را نگوید، در کجاها چقدر مستدل و مستند حرف بزند و کجاها چقدر پا در هوا؟!

گور کندن با دستان مبارک...!

استاد گرامی! جناب آقای سید جواد طباطبایی، اگر مخاطب برایتان مهم است، چرا چنین شیوه ای را پیش گرفته اید و اگر واقعا مخاطب و دیدگاهش برایتان مهم نیست که چرا به شیوه ی اسلاف منفور خود، نوار پر نمی کنید و به مریدان عرضه نمیدارید؟ هم زحمت رفت و آمدتان کم می شود و هم دست کم یک ماشین از ترافیک تهران کم شده و قدری هم از دود در چشمان تهرانی ها کاسته می شود!

شریعتی را نمی دانم، اما جوانان 15-16 ساله ی حسینیه ی ارشاد را ریشخند می کنید که چگونه مسحور گفته های شریعتی و شخصیت های ساخته و پرداخته ی  ذهن او می شدند. اما خودتان را نمی بینید که شیوه ای به مراتب مخرب تر در پیش گرفته اید؟

آن جوانان لااقل حق داشتند که شک کنند، بپرسند و اعتراض کنند به همان گفته های موهوم و حق انتظار پاسخ را هم داشتند. شاهد بودیم که می پرسیدند و شریعتی پاسخ می گفت. به همان شیوه ی خودش و همانقدر که بلد بود. و دیگران وقتی می دیدند و می شنیدند این پرسش و پاسخ ها را، شاید تشویق می شدند که بپرسند و نقد کنند. این یعنی ذهن فعال.

شما به بازرگان ایراد میگیرید که ابله* بود و احتمالا {به زعم شما} فکر می کرد می تواند جامعه را همانطور که مهندسان خانه می سازند، بسازد. اما خودتان را نمی بینید که احتمالا فکر میکنید می توانید با راه انداختن چنین محیط هایی و تاختن به چنان اسلافی، اساسا چیزی بسازید!

مهمترین پیامد چنین تفکری و چنین شیوه ای همان است که گفتم. اگر جلسات شما واقعا کلاس بود، احتمالا دیگر نمی توانستید انقدر راحت به در و دیوار فحش بدهید آن هم بدون هیچ استدلالی. اگر شما استاد یک کلاس بودید، احتمالا به این فکر می کردید که شاید افراد از شما درباره ی حرفهایتان سوال کنند و دلیل بخواهند و یا اعتراض کنند و نقد کنند حرفهایتان را.

جناب استاد! من رانندگی بلد نیستم اما راه ها را می شناسم**. این ره که شما می روید به ترکستان هم نیست حتی! گریبان خودتان را هم می گیرد. حرف زدن های بی پایه و بدون استدلال، مبارزه با نگاه انتقادی و ... با دست خود گور کندن که می گویند همین است!

هفته ی گذشته،کاهش تعداد شرکت کنندگان کلاس نظرتان را جلب کرد و به خنده علت آن را جویا شدید. و بعد در جواب خودتان آن را به هر چیزی (از روزه ای که می دانید در کار نیست گرفته، تا شرایط جوی و کجی زمین و فعالیت سیاهچاله های مجاور و...) ربط دادید الا کیفیت سلسله جلساتتان!

تا به حال شده لحظه ای به این فکر کنید که شاید کلاس برای مخاطبانتان خسته کننده شده باشد؟ تا به حال به این فکر افتاده اید که از آنها در این مورد بپرسید؟

راستی یک سوال، اساسا برایتان مهم هست که مخاطب(همان مخاطب خاص کلاس) چیزی از حرفهایتان بفهمد؟ آیا فکر میکنید که می فهمد؟

سازشکاری ایرانی

اینها را ننوشتم که به این بهانه حرفهای کلاستان را به دیگران بگویم و به آن اعتراض کنم.

فحش دادن به بازرگان مهم نیست. آن بنده خدا که تا زنده بود همیشه در فشار و فحش و کتک بود و دم نمی زد. قطعا الان هم نیاز به وکیل مدافع ندارد.

آنجه امروز مهم است واکنش ماست به شنیدن این حرفها. و البته در چنین محیطی واکنشی نمی توان نشان داد جز خنده که جامع واکنش هاست و این اتفاقی است که در کلاس شما می افتد. واکنش حاضران بود به فحش دادن شما و همین خنده و خنده هاست که عمیقا نشان می دهد سازگاری ایرانی را...***

* این هم از پیامد های ناخواسته ی کلاس بی سوال است. چند جلسه پیش بحث از مهندسی جامعه و این شکل ایده ها بود که یکهو استاد در تحقیر این تفکر گفت: "مهندسی مال دانشکده ی فنی بود که بازرگان و ابله هایی مثل اون، اونجا درس می دادند! فکر میکردند همانطور که با 4 تا تیرآهن و میلگرد خانه می سازیم همانطور هم می توانیم جامعه را بسازیم."(منظور: ساده و مکانیکی پنداشتن ساختار جامعه) بگذریم از این که بعدش گفت: ببخشید البته، در رفت! ولی اشکال نداره...

** منتقد کسی است که مسیر را می شناسد، هر چند ماشین راندن را بلد نیست-کنت تینان

***سازگاری ایرانی: عنوان یکی از کتابهای مهدی بازرگان که به بحث در باب روحیات و خلقیات ما ایرانیان می پردازد. و یکی از مهمترین خصایص ایرانی را سازگاری یا سازشکاری بر می شمارد.